روزه هم مانند ساير احكام متين اسلام، از حكمت و مصلحت خاصي سرچشمه مي گيرد. روايات متعددي با تعبيرهاي گوناگون ، گوشه اي ازحكمت نهفته آن را بيان مي كند، در زير به چهار مورد آن اشاره مي كنيم
الف – اخلاص و خود سازي:
حضرت زهرا سلام الله عليها فرموده است فرض الله الصيام تثبيتاً للاخلاص ۱
خداوند ، روزه را براي تثبيت اخلاص ( در دل مردم ) واجب كرده است .
« صائم » با خودداري از خواسته هاي نفساني ، فرمان خدا را به اجرا مي گذارد و با عالم ملكوت ، پيوند معنوي برقرار مي كند و چون كارهاي حيواني را رها كرده ، درونش صفا و جلا مي يابد . همين طور ، همگام با امساك از لذات جسماني ، از لذت هاي حرام روحاني نيز پرهيز مي كند. و امتناع مي ورزد .و از آنجا كه روزه عبادتي است كه به دليل « ديدني » نبودن عمل كمتر مي توان به وسيله آن مرتكب گناه ريا شد و لذا اين عمل از اخلاص بيشتري برخوردار است .
ب – تعديل قواي جسماني:
دستگاههاي مختلف بدن درطول يك سال فعاليت شبانه روزي ، ممكن است دچار عارضه و فرسودگي با خستگي مفرط گردندكه اگر به آنها رسيدگي نشود. آسيب كلي ببيند. از اين رو خداوند حكيم براي حفظ سلامتي و ترميم و تعديل قواي جسماني مؤمن ، روزه را واجب كرده است . شاهد اين گفتار ، سخن حكيمانه رسول خدا صلي الله عليه وآله است كه فرمود صوموا تصحوا ۲
روزه بگيريد تا سالم بمانيد.
ج – تمرين تقوا
سومين حكمت مهم روزه داري ، ممارست وتمرين « پرهيزكاري » است . مسلمان با تمرين يك ماهه خود در ماه مبارك ، از ارضاي تمايلات نفساني خودداري مي كند تابه نفس خويش بقبولاند كه توانايي ايستادگي در برابر كارهاي ناروا را دارد ، به عنوان نمونه روزه دار :با نخوردن غذاي حلال خود ، تمرين مي كند كه به اموال ديگران دست درازي نكند. با نرفتن نزد همسر خويش ، درك مي كند كه به ناموس ديگران نبايد چشم طمع دوخت
با بستن زبان از دروغ برخداو پيامبر – صلي الله عليه و آله – ياد مي گيرد كه هر كلامي را بر زبانش جاري نكند.
مسأله تمرين تقوا و افزايش درجه آن را به قرآن در آيه « روزه » بصراحت بيان كرده ، پس از بيان وجوب روزه فرموده است لعلكم تتقون ۳
شايدشما تقوا پيشه كنيد.
د – كم شدن فاصله فقير وغني:
احساس نياز ونداري و چشيدن طعم گرسنگي و تشنگي و محروميت ، حكمت ديگر روزه است . به اين معنا كه ثروتمندان مسلمان در طول سال ، از نعمت و رفاه برخوردارند و هر زمان ، هر چه اراده كنند ، در اختيارشان قرار مي گيرد ، ديگر چگونه به يادمحرومان باشند؟ و از كجا بفهمند كه « گرسنگي » چه دردي است ؟ آنان بايد يك ماه با گرسنگي و تشنگي دمساز شوند تا طعم تلخ آن را بچشند و دل رفاه زده آنان قدري به حال محرمان بسوزد.
از امام حسين عليه السلام پرسيدند چرا خدا روزه را واجب كرده است ؟ فرمود ليجد الغني مس الجوع فيعود بالفضل علي المسكين ۴
تا توانمند گرسنگي را لمس كند و مازاد بر نیاز را بر مستمند باز گرداند.
5⃣ يادآوري آخرت
حضرت رضا عليه السلام طي گفتار متيني اين پرسش را طرح مي كند كه :
چرا فرمان روزه داري بر بندگان صادر شده است آن گاه در پاسخ مي فرمايد:
لكي يعرفوا ألم الجوع و العطش فيستدلوا علي فقر الاخره ۵
تا درد گرسنگي وتشنگي را بفهمد و بر بيچارگي سراي ديگر رهنمون كردند.
از اين رو ، پيامبر خدا – صلي الله عليه و آله – در يكي از خطبه هايي كه در آستانه ماه مبارك رمضان ايراد كرد ، فرمود :
واذكروا بجوعكم وعطشكم فيه جوع يوم القيمه و عطشه ۶
باگرسنگي و تشنگي تان دراين ماه گرسنگي و تشنگي روز قيامت رابه ياد آوريد.
مراتب روزه داري :
امير مؤمنان ، صلوات الله عليه روزه را داري سه مرتبه دانسته و مي فرمايد
صوم القلب خير من صيام اللسان و صيام اللسان خير من صيام البطن ۷
روزه دل بهتر از روزه زبان و روزه زبان برتر از روزه شكم است.
ملامهدي نراقي اين مراتب را نام گذاري و درتوضيح هر يك مي نويسد :
1⃣ روزه عام كه نگه داشتن شكم وشهوت است و فايده آن ، رفع تكليف و آزادي از دوزخ است .
2⃣روزه خاص كه بايستي علاوه بر مرتبه اول ، چشم ، گوش ، زبان ، دست ، پا وديگر جوارح را نيز از آلوده شدن به گناه حفظ كرد و ثواب هاي وعده داده شده از سوي خدا ( بيشتر ) به چنين روزه اي تعلق مي گيرد.
3⃣روزه خاص الخاص كه در اين مرحله ، علاوه بر رعايت دو مرحله پيش ، دل نيز از افكار دنيوي ، اخلاق زشت و همت پست ، روزه مي گيرد و از غير خدا بكلي گسسته مي گردد ۸
آداب روزه داري:
آيا تاكنون ديده ايد كسي درمجلس عزا و سوگواري ، اشعار شاد و فرحزا بخواند و شاد وخندان باشد ؟ يا ديده ايد شخصي با شال عزا در مجلس جشن وسرور شركت كند و گريه كند ؟
اگر پاسختان منفي است ، دليلتان چيست ؟ شايد شما هم به اين مطلب اذعان داشته باشيد كه شركت در هرمجلسي تشريفات خاص خودرا مي طلبد .
حال ، باتوجه به اينكه « صائم » در مدت روزه داري ، در حريم قدس الهي و ضيافت الله داخل مي شود و از سوي پروردگار پذيرايي مي شود. شايسته است آداب ويژه چنين محفلي را مراعات كند، تا بيشتر مورد لطف صاحب خانه قرار گيرد اينك از آن آداب
الف – پرهيز از گناهان
هر گناهي ، خشم وغصب الهي را بر مي انگيزد ؛ اما در ماه مبارك رمضان ، آلوده شدن به گناه ، زشتي بيشتري دارد ، بدين خاطر ميهمان خدا نبايد گرد آن بگردد.
روزي پيامبر صلي الله عليه و آله پيرامون ماه مبارك رمضان سخن مي گفت ، امير مؤمنان عليه السلام پرسيد
اي رسول خدا برترين عمل دراين ماه چيست
پيامبر صلي الله عليه و آله پاسخ داد پرهيز از هر چه خدا حرام كرده است ۹
با اين وصف ، بسياري از روزه داران اگر دست از گناه نشويند ، جز تشنگي و گرسنگي ، طرفي نمي بندند . حضرت زهرا سلام الله عليها مي فرمايد
ما يصنع الصائم بصيامه اذا لم يصن لسانه و سمعه و بصره وجوارحه ۱۰
روزه داري كه زبان ، گوش ، چشم و اعضا و جوارحش را ( از گناه ) حفظ نكند ، با روزه خود چه مي كند ؟
يعني اين روزه چه سودي براي او دارد ؟
ب – انجام واجبات
دومين وظيفه ميهمان خدااين است كه بقيه دستورات الهي راناديده نگيرد ، كه اين خود ، بزرگترين بي ادبي در محضر ربوبي است و چنين ميهماني نزد ملكوتيان انگشت نما مي شود.
به نظر شما آيا روزه داشتن و نماز نخواندن ، روزه گرفتن و خمس ندادن ، روزه داري و مردم آزاري و … باهم سازگاري دارد ؟
ج – پرستش و نيايش
از ديگر آداب ماه خدا ، نيايش و پرستش داوطلبانه است. فراواني نمازها ودعاهاي ماه رمضان ، گوياي اهميت آن است . روزه دار با تشريفات ويژه به « ضيافت الله » دعوت شده و چه نيكوست كه با هديه گرانبهايي به محضر خداي سبحان شرفياب گردد و زيباترين هديه به پيشگاه الهي ، ساييدن پيشاني به خاك و بالا بردن دست نياز است
د -تلاوت قرآن
ماه رمضان ، بهار قرآن است ، قرآن و رمضان پيوندي ديرينه دارند زيرا يكي از شب هاي ماه مبارك رمضان ، يعني شب قدرظرفيت نزول قرآن را دارا بوده و سزاوار است كه روزه دار ، اين پيوند را نگسلد و با ترتيل آيه هاي روح بخش قرآن ، فضاي ملكوتي ماه خدا را عطرآگين سازد كه به گفته آورنده قرآن
من تلا فيه آيه من القرآن كان له مثل أجر من ختم القرآن في غيره من الشهور ۱۱
كسي كه يك آيه از قرآن را در ماه رمضان تلاوت كند، به اندازه اجر يك ختم قرآن در ديگر ماهها نصيبش مي شود.
5⃣آداب ديگر
آنچه گفته شد ، مهمترين آداب ميهماني خدا بود ، به برخي ديگر فقط اشاره مي كنيم . صدقه به فقرا و مستمندان ، احترام به بزرگترها ، مهرباني نسبت به كوچك ترها ، صله رحم ، ترحم به يتيمان ، توبه واستغفار ، افطاري دادن ، خوش خلقي مارا نسبت به زيردستان ، صلوات برمحمد و آل محمد و ۱۲
آثار ارزشمند روزه داري
ارزنده ترين آثارهر عبادتي ، همان اطاعت از دستور خداوند بزرگ است و آثار ديگر به دنبال آن نصيب شخص عابد مي گردد . اما انسان روزه دار علاوه بر تمام آثار گرانبهايي كه از اين رهگذار به دست مي آورد. مشمول لطف ويژه الهي مي گردد. خداونددر باره آن چنين فرموده است
الصوم لي و أنا أجزي به ۱۳
روزه براي من است و من به آن پاداش ميدهم
پی نوشت ها
1⃣بحارالانوار ، ج ۹۶ صفحه ۳۶۵
2⃣همان صفحه ۲۵۵
3⃣بقره ۲ آيه ۱۸۳
4⃣ بحارالانوار ج ۹۶ صفحه ۳۷۵
5⃣همان صفحه ۳۹
6⃣ همان صفحه ۳۵۶
7⃣ شرح غررالحكم ، ج ۴ صفحه ۲۲۳
8⃣ جامع السعادات ج ۳ صفحه ۳۸۱ بيروت
9⃣بحارالانوار ج ۹۶ صفحه ۳۵۸
0⃣1⃣همان صفحه ۲۹۵
1⃣1⃣ بحارالانوار ج ۹۶ ص ۳۵۷
2⃣1⃣همان صص ۳۵۶- ۳۵۷
3⃣1⃣همان ص ۲۵۵