کتاب الغیبة للحجة
از منابع روایی مهدویت
این کتاب، نگارش شیخ الطائفه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (م460ق)، است.
شیخ طوسی، در ماه رمضان 385 ق دیده به جهان گشود. از دوران کودکی و نوجوانی وی اطلاعی در دست نیست؛ ولی گفته شده است او در سال 408 در حالی که بیست و سه سال بیش نداشت، رهسپار عراق شد و در بغداد ساکن گردید. وی در حالی وارد بغداد شد که زعامت مذهب جعفری در دست شیخ مفید بود. او برای دانش اندوزی آن مرجع بزرگ را همراهی می‌کرد. تا این که در سال 413 ق شیخ مفید به دیار باقی شتافت. پس از رحلت شیخ مفید، زعامت شیعه در دستان شاگرد بزرگ وی، سید مرتضی علم الهدی قرار گرفت. شیخ طوسی نیز از دانش وی به فراوانی بهره‌مند شد. این بهره‌مندی که حدود 23 سال طول کشید، سرانجام با رحلت آن سید بزرگوار به پایان رسید.
دانش فــراوان شیــخ و فضــایل ارزشمند وی سبب شد پس از رحلت سید مرتضی، نگاه‌ها به سوی وی جلب شود. در این هنگام، منزل شیخ در محلة کرخ بغداد، پناهگاه مسلمانان بود. برای درک محضر او، دانشمندان فراوانی از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد می‌کردند، تا از خرمن دانش و فضیلت آن عالم بزرگوار توشه برگیرند.
با اســف شیــخ طوسی در حــالی رهبری دینی شیعه را پذیرفت که بنیان مذهب شیعه می‌رفت، تا در آتــش تعصب‌هــای کـور دشمنـــان آسیب‌های شدیدی ببیند. اگر نبود جــز رخــداد آتش‌ســوزی خــانه و کتابخانة آن دانشمند بزرگ و سوختن میراثی بزرگ از اندیشه‌هــای مکتوب موجود در آن کتابخانه، کافی بود تا پرده از آن جنایت بزرگ بر دارد.
بی‌گمـان از زیانبارتــرین حوادث تلــخ تاریــخ شیعه، آن آتش‌سـوزی بزرگ است؛ چرا که در آن حادثه، هزاران اثر بی‌مانند به خاکستر تبدیل شد و جهانی را از رشد علم و دانش محــروم کــرد. شیــخ طوســی، سوگمندانه از حادثه پیش آمده و نگران برجان خویش به نجف اشرف مهاجرت کرد، تا در جــوار باب علم پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنیان مبارکــی را پایــه گذاری کند. خوشبختانه در پس آن تلاش‌های خالصانه، صدها سال است آن مکان مقدس پناهگاهی مطمئن برای اندیشمندان بزرگ شیعه به شمار می‌آید.
شیخ طوسی در شب دوشنبه22 محرم سال 460 ق به رحمت ایزدی پیوست و در نجف اشرف در خانة خویش به خاک سپرده شد. وی نه فقط مرجعی بزرگ در زمان خویش بود که آثار ارزنده‌ای نیز برای آیندگان خود به ارمغان گذاشت.(1) که از آنها کتاب الغیبة است.
کتاب الغیبة از کــامل‌تــرین منـابع شیــعه در بــارة غیبــت حضــرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. در این کتاب، به علت و انگیزه غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و حکمت الهی که موجب آن گردیده، اشاره شده است. شیخ طوسی در نگارش این اثر، شیوه¬ای نو و ابتکاری به کار گرفته و به جوانب مختلف غیبت حضرت مهدی (علیه السلام) اشاره کرده است. همچنین با استدلال به قرآن و روایات معصومان (علیهم السلام) و حکم عقل، به پاسخگویی به شبهات و اشکالات مخالفان پرداخته است.
این کتاب، شامل فضایل امام عصر (علیه السلام) و سیره و روش آن حضرت در زمان غیبت و هنگام ظهور است و بسیاری از نشانه¬های ظهور حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را ذکر کرده است. از زمان نگارش آن تا کنون، پیوسته علمای شیعه بــدان توجــه کــرده و در نگارش‌های خود، به آن بسیار استناد کرده‌اند.
شیخ طوسی در مقدمة کتاب در بارة انگیزه خود از نگارش این کتاب نوشته است:
من این کتاب را به در خواست شیخ بزرگوار که خداوند عمر ایشان را طولانی گرداند، نگاشتم. وی درخواست فرمود کتابی دربارة غیبت صاحب الزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اِملا نمایم و در آن، سبب غیبت آن حضرت و علت طول کشیدن آن و … را بیان کنم و اینکه چرا آن حضرت ظهور نمی¬کند؟ آیا مانعی در کار هست؟ آن مانع چیست و چرا ما نیازمند به آن حضرت هستیم؟ من هم در خواست او را اجابت و امر وی را اطاعت کردم(2)
کتاب الغیبة با حدود پانصد روایت مشتمل بر هشت فصل است: کلام در غیبت، ولادت حضرت حجّت (علیه السلام) ، مشاهده کنندگان حضرت مهدی (علیه السلام) در غیبت صغرا، بیان پاره‌ای از کرامات آن حضرت، برخی از موانع ظهور حضرت مهدی (علیه السلام) ، روایــات مربوط به بحث نیابت و وکالت، عمر طولانی حضرت مهدی (علیه السلام) ، بــرخی فضایل و صفات و سیرة آن حضرت.
طبق بررسی‌های انجام شده از میان حدود پانصد روایت این کتاب، نزدیک دویست و هفتاد روایت آن ارتباط تنگاتنگی با مباحث مهدویت دارد. بقیه روایات، یا این که ارتباط نزدیکی با مهدویت ندارد یا این که به طور اساسی با امام مهدی (علیه السلام) و موضوعات مرتبط با آن حضرت بی‌ارتباط است که صرفاً شاهد آورده شده است.
- - -
1- شیخ طوسی، التبیان، مقدمه به قلم شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص2و3 (با تصرف).
2- … شیخ طوسی، کتاب الغیبه، مقدمه.
