از آیات قرآن کریم به دست می آید که در قیامت مردم به دو دسته بهشتیان و جهنمیان تقسیم می شوند و این طور نیست که همه مردم اهل جهنّم باشند و اگر جایی فرموده است که همه جنّ و انس در جهنّم هستند به معنای این است که همه کسانی که تبعه شیطان باشند(از جنّ و انس) در جهنّمند نه همه مردم.
مراد خداوند متعال از آیه کریمه:«وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعين/و اگر مى خواستيم به هر انسانى هدايت لازمش را (از روى اجبار بدهيم) مى داديم؛ ولى (من آنها را آزاد گذارده ام و) سخن و وعده ام حق است كه دوزخ را (از افراد بى ايمان و گنهكار) از جنّ و انس همگى پر كنم.»(سجده/13)چیست؟آیا همه مردم اهل جهنّم اند؟
پاسخ إجمالی:
شکّی نیست که مراد خداوند متعال از آیه مذکور این نیست که همه مردم(مومن و کافر) وارد جهنّم می شوند، بلکه همان طور که در ترجمه آمده است تنها افراد کافر و گنهکار اهل جهنّم اند؛ زیرا بهشت و جهنّم به عنوان پاداش و مجازات افراد در آخرت در نظر گرفته شده اند و اگر همه اهل جهنّم باشند دیگر وجود بهشت کاری لغو است( و از خداوند متعال کار لغو صادر نمی شود)وحال آنکه تقریبا تعدادآیاتی که در آنها بهشت و جهنّم ذکر شده برابر است(هر کدام 77بار در قرآن ذکر شده اند.) علاوه برآنکه آیات فراوانی بیانگر این است که مردم به دوگروه بهشتی و جهنّمی تقسیم می شوند، از جمله«آیه شریفه:«ِ فَريقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَريقٌ فِي السَّعير/گروهى در بهشتند و گروهى در آتش سوزان»(شوری/7) که به خوبی مردم را به دوگروه بهشتی و جهنّمی تقسیم می کند.» و در برخی از آیات به کسانی که از شیطان تبعیت کنند وعده جهنّم داده شده است نه به همه مردم نظیر:«قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعين/فرمود: «از آن (مقام)، با ننگ و عار و خوارى، بيرون رو! و سوگند ياد مى كنم كه هر كس از آنها از تو پيروى كند، جهنم را از شما همگى پر مى كنم.»(اعراف/18) همان گونه که این آیه کریمه دلالت دارد جهنّم از شیاطین و تبعه او پر می شود.
پاسخ تفصیلی:
با بررسی دقیق تر آیات قرآن به این نکته می رسیم که تقریبا در چهار آیه از آیات قرآن کریم این تعبیریا شبیه این تعبیر، (مبنی بر پرشدن جهنّم) آمده است:1)«قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعين/فرمود: «از آن (مقام)، با ننگ و عار و خوارى، بيرون رو! و سوگند ياد مى كنم كه هر كس از آنها از تو پيروى كند، جهنم را از شما همگى پر مى كنم.»(اعراف/18).
2)«إِلاَّ مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعين/مگر كسى را كه پروردگارت رحم كند! و براى همين (پذيرش رحمت) آنها را آفريد! و فرمان پروردگارت قطعى شده كه: جهنّم را از همه (سركشان و طاغيان) جنّ و انس پر خواهم كرد»(هود/119).
3)«وَ لَوْ شِئْنا لَآتَيْنا كُلَّ نَفْسٍ هُداها وَ لكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعينَ/و اگر مى خواستيم به هر انسانى هدايت لازمش را (از روى اجبار بدهيم) مى داديم؛ ولى (من آنها را آزاد گذارده ام و) سخن و وعده ام حق است كه دوزخ را (از افراد بى ايمان و گنهكار) از جنّ و انس همگى پر كنم»(سجده/13).
4)«لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعين/كه جهنّم را از تو و هر كدام از آنان كه از تو پيروى كند، پر خواهم كرد»(ص/85).
از چهار مورد مذکور دو مورد به ظاهر همه مردم را مخاطب قرار می دهد و وعده به جهنّم می دهد، و دو مورد فقط شیطان و تبعیت کنندگان از شیطان راجهنّمی می داند.
در آن دو مورد که عمومیّت دارد از کلمات«حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي/و تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ» استفاده کرده است که بنابر آنچه که در تفسیر قمی آمده است، مراد از آن جنّ و انس، همانهایی هستند که به خداوند ایمان نیاوردند(همان کافران)[وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ و هي قوله لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ من عصاتهما أَجْمَعِينَ.و هم الذين سبق الشقاء لهم فحقّ عليهم القول أنّهم للنّار خلقوا و هم الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكََ أنهم لا يُؤْمِنُون].[1]
توجّه: پر واضح است که در تفسیر آیات قرآن کریم مجموعه کامل قرآن کریم باید در نظر گرفته شود نه یک آیه به تنهایی.
با مراجعه به آیات قرآن کریم به این نتیجه می رسیم که مراد از دو آیه مذکور(که عموم مردم و جنّ را ذکر می کند) همان تبعه شیطان است نه همه مردم.مثلا در سوره مبارکه حجر آیات28تا44که مربوط به خلقت انسان و سجده بر او است، بعد از اینکه شیطان امتناع نمود از سجده کردن ، می فرماید:«إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ (42)وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعينَ(43)/كه بر بندگانم تسلّط نخواهى يافت؛ مگر گمراهانى كه از تو پيروى مى كنند؛ (42)و دوزخ، ميعادگاه همه آنهاست! (43)»زیرا بلا فاصله بعد از بیان اوصاف جهنّم و اهل آن، به اوصاف متّقین و بهشتی بودن آنهامی پردازد:«إِنَّ الْمُتَّقينَ في جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ (45)/به يقين، پرهيزگاران در باغها (ى سرسبز بهشت) و در كنار چشمه ها هستند» واین بیانگر این است که همه مردم اهل جهنّم نیستند. یا در همان سوره سجده آیه 18می فرماید:«أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُون/آيا كسى كه باايمان باشد همچون كسى است كه فاسق است؟! نه، هرگز اين دو برابر نيستند.»و بعد از آن به بهشتی بودن افراد مومن و جهنّمی بودن کافران اشاره می کند:«أَمَّا الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى نُزُلاً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (19)وَ أَمَّا الَّذينَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ/امّا كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، باغهاى بهشت جاويدان از آن آنها خواهد بود، اين وسيله پذيرايى (خداوند) از آنهاست به پاداش آنچه انجام مى دادند. (19)و امّا كسانى كه فاسق شدند (و از اطاعت خدا سرباز زدند)، جايگاه هميشگى آنها آتش است» این آیات به خوبی بیان می کند که همه مردم اهل جهنّم نیستند، بلکه افرادی که از شیطان تبعیت کنند و تکذیب آیات الهی نمایند و کافر شوند جهنّمی خواهند بود. و یا این آیه شریفه:«ِ فَريقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَريقٌ فِي السَّعير/گروهى در بهشتند و گروهى در آتش سوزان»(شوری/7) که به خوبی مردم را به دوگروه بهشتی و جهنّمی تقسیم می کند. و یا سوره مبارکه واقعه که مردم را به سه گروه تقسیم می کند:«وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً (7)فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ (8)وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ (9)وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ (10)/و شما سه گروه خواهيد بود! (7)(نخست) سعادتمندان و خجستگان (هستند)؛ چه سعادتمندان و خجستگانى! (8)گروه ديگر شقاوتمندان و شومانند، چه شقاوتمندان و شومانى! (9)و (سومين گروه) پيشگامان پيشگامند، (10)» ودر ادامه برای هر گروه جایگاه خاصّ خود را ذکر می کند.
با توجّه به آنچه ذکر شد به دست می آید که مراد از آیات119/هود و 13/سجده، همه مردم نیستند بلکه همه جنّ و انسی که از شیطان تبعیت کنند و به آیات الهی کافر شدند می باشد.
پی نوشت:
[1]: تفسير القمي_قمى، على بن ابراهيم_دار الكتاب_قم، 1363 ش_ج1ص339