معیار و حدود خلوت
یکی از موضوع هایی که در اخلاق فردی مطرح و در دیدگاه عارفان، به عنوان یکی از مقامات سیر و سلوک آمده، خلوت است. خلوت، به معنای دوری گزیدن ظاهری و باطنی از غافلان است. خداوند در قرآن کریم با تصریح به روی گردانی و دوری از مردمی که جز شئون دنیا در همت آنان نمی گنجد، مرز عزلت گزینی صحیح را از رهبانیت ناصحیح مشخص می کند و می فرماید:
فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّی عَنْ ذِکْرِنا وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیاةَ الدُّنْیا * ذلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدی. (نجم: 29 و 30)
پس از هر کس که از یاد ما روی برتافته و جز زندگی دنیا را خواستار نبوده است، روی برتاب، این منتهای دانش آنان است. پروردگار تو خود به حال کسی که از راه او منحرف شده، داناتر و او به کسی که راه یافته نیز آگاه تر است.
انس و الفت به رب محبوب، با اختلاط به مردم غافل و رنگ پذیری از آنان حاصل نمی شود. باید توجه داشت کناره گیری نابجا و نکوهیده از جامعه نیز در سیر و سلوک واقعی جایی ندارد. گاهی انسان به خیال آنکه در مسیر درست گام برمی دارد، با دوری از مسئولیت ها و وظایف فردی و اجتماعی اش تنها به عبادت های فردی می پردازد. چنین روشی را قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام تأیید نمی کند؛ زیرا انزوا از هر آنچه آدمی را از یاد خدا بازمی دارد، فضیلت است و خدمت به خلق برای تأمین رضای خدا، خود عبادت محسوب می شود. قرآن کریم به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «همچون یونس مباش که از قوم خدا جدا شد و مسئولیت خود را ترک کرد». (مریم: 51)
انسان مجبور است برای تأمین معاش و رفع نیازهایش با دیگران حشر و نشر کند، اما باید بداند برای تأمین سلامت روان و کمال معنویت روحش باید در انتخاب معاشران خود بسیار دقت کنند. به تعبیر حافظ:
نخست موعظه پیر می فروش آن است که از معاشر ناجنس احتراز کنید
قرآن کریم، خلوت را چنین تبیین می کند که در عین حال که با دیگران هستی و به کارهای روزانه مشغول، در کارهای باطل مردم شرکت نکن و از آنان رنگ نپذیر، بلکه بر آنان تأثیر بگذار.
پیام متن:
ضرورت حضور در جامعه و در عین حال دل نسپردن به امور دنیایی، برای حفظ رابطه مطلوب با حق و نیز دریافت فیض او، با برطرف کردن مزاحمت ها.
راه های دست یابی به خلوت
1. دوری از مردم گناهکار و غافل، برای رسیدن به خلوت، ضروری است. قرآن کریم جدایی جسمی و قلبی از دنیا گرایان را به دلیل تأثیرپذیری سریع آدمی از آنان، تأکید می کند: «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمیلاً؛ از خلق و خوی این مردم فاصله بگیر». (مزمل: 10) به تعبیر جامی:
همدمی با مرده دهد مردگی صحبت افسرده دل افسردگی
2. جدایی باطنی و قلبی از کسانی که به گرداب طبیعت مادی و دنیاخواهی افتاده اند، مقدم بر جدایی جسمی است. آدمی برای ایجاد و تقویت این جدایی، نیازمند قوت و انگیزه بالای روحی است که با خلوت های شبانه با خدا و راز و نیاز خالصانه با وی، حاصل می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به لحاظ عهده دار بودن مسئولیت خطیر هدایت مردم به سوی حق، از قدرت روحی بسیاری بهره مند بود که به امر خداوند با شب زنده داری و تلاوت قرآن توفیق آن را یافته بود. در قرآن کریم در این باره می خوانیم:
ای جامه به خویشتن فروپیچیده، به پاخیز شب را مگر اندکی، نیمی از شب یا اندکی از آن بکاه یا بر آن بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان. (مزمل: 1 ـ 3)
3. پیوند بیشتر با سالکان و ره یافتگان پارسا و اهتمام به یادگیری و به کارگیری معارف گران قدر اسلام، موجب می شود آدمی از منحرفان راه حق فاصله و از انسان های پاک الگو بگیرد. بنابراین، خلوت گزینی، با ارتباط سالم و پیوند علمی و معنوی با خوبان راحت تر فراهم می شود، بلکه لازمه سلوک، حفظ چنین ارتباطی است.
گر تو سنگ خاره و مرمر بُوی چون به صاحبدل رسی گوهر شوی
هین که اسرافیل وقتند اولیا مرده را ز ایشان حیات است و نما
4. هنر آن است که آدمی با آنکه در متن جامعه به سر می برد، نه تنها در امور باطل دیگران شرکت نکند، بلکه بر آنان تأثیر مثبت گذارد. یعنی نه تنها از آنان رنگ نپذیرد، بلکه به مردم رنگ خدایی بزند. «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً.» (بقره: 138) و با رفتار و منش و گفتار خود، دیگران را به سوی حق دعوت کند.
پیام متن:
رهیابی به خلوت ستوده، با شب زنده داری، کنترل معاشرت ها، الگوگیری از خوبان و دوری و بیزاری از بدان، رابطه مستقیم دارد.
راز خلوت عارفان
نداهای مختلفی آدمی را به توجه و ذکر حق فرامی خواند، ندای عقل؛ ندای فرشتگان؛ ندای انبیای الهی و کلام وحی همگی به طور مستقیم و غیرمستقیم انسان را به سوی پروردگارش فرامی خوانند.
موسی ای نیست که تا صوت «انا الحق» شنود ورنه این زمزمه اندر شجری نیست که نیست
شنیدن این نداها و پاسخ گویی به آنها، گوشی شنوا می خواهد که به دور از مزاحمت ها و در فضایی سالم و پاک، به طنین دل نشین نوای الهی دل بسپارد. چنانچه مزاحمت ها و قیل و قال های زندگی کم شود، به طور مسلم فیض خدا مجال ظهور می یابد؛ چرا که او «دائم الفیض» است. آنجا که آمده است:
یا دائِمَ الْفَضْلِ عَلَی البَرِیَّةِ یا باسطَ الیَدَیْنِ بِالعَطِیَّةِ.
ای آن که فیض تو بر موجودات، همیشگی است. ای آن که دو دست را برای عطا کردن، گشودی.
با داشتن قلب آماده، خداوند آرامش و سکون را به قلب بنده اش ارزانی می کند و تحقق این امر، در سحرگاهان بهتر میسر خواهد شد؛ زیرا ازدحام و سر و صدا در روز بیشتر است و همین امر، مانع فیض بردن از الطاف الهی می شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، پیش از بعثت، هر سال چند روز از جامعه فاصله می گرفت و در غار حرا به عبادت می پرداخت. پس از رسالت نیز در پایان ماه رمضان هر سال، چند روز معتکف می شد و سحرها موظف بود به نماز شب برخیزد. آری، انسان شب زنده دار که در سحر می گوید:
«رَبَّنا اِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیا یُنادِی لِلْاِیمان اَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا…»، ندای خدا، فرشتگان و پیامبرش را در خلوت شبانه شنیده است.
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود
پیام متن:
راز رسیدن به خلوت، در فراهم سازی زمینه برای درک فیض حق است که در لحظه های خاص میسر می شود.
منبع خبرگزاری حوزه