- خانواده ها و همسايه ها
پيچيدگي روز افزون مناسبات اجتماعي، تنوع ارتباطات بين فردي و گسترة شبکه هاي اطلاع رساني درون خانوادگي و برون خانوادگي، ضرورت بازنگري به اهميت و روش هاي مؤثر برقراري و استمرار رابطة مفيد، مؤثر و متقابل خانواده ها با همسايه ها را مضاعف مي سازد.
بدون ترديد يکي از عوامل مؤثر در فرايند يادگيري هاي اجتماعي و تأثيرپذيري اخلاقي و رفتاري کودکان، نوجوانان و بزرگسالان؛ «همسايه ها» مي باشند.
«همسايه ها» مي توانند به طور مستقيم و غير مستقيم با ارائة الگوهاي رفتاري خاص، نقش قابل ملاحظه اي در شکل گيري باورها، کنش ها و واکنش ها و منش هاي همديگر داشته باشند.
همسايه ها قادرند تأثير بسزايي در گفتارها و فرهنگ زبان و کلام، نگرش ها و بازخوردها، توقعات و انتظارها، انگيزه ها و تلاش ها و پديد آيي رفتارهاي متنوع يکديگر داشته باشند.
همسايه ها با شکل دادن به بافت فرهنگي ـ اجتماعي مجتمع ها، کوچه ها و محلّه ها مي توانند در جهت بخشيدن و تبلور بسياري از انديشه ها و رفتارهاي همديگر فوق العاده مؤثر واقع شوند و در آسيب پذيري ها و يا مصونيت هاي اجتماعي ـ فرهنگي و آرامش رواني هم ساختماني ها و هم محلّي ها بسيار تأثيرگذار باشند.
همسايه ها در فقر يا غناي فرهنگي محلّه نقش غير قابل انکاري دارند و در تأمين آرامش خيال، بهداشت روان و يا احساس ناامني و دغدغه هاي خاطر همديگر مي توانند اثرگذار باشند.
همسايه ها مي توانند سايه بان پر محبّت، چتر حمايتگر، سنگر امنيت و آرامشگر و پشتوانة استوار همديگر باشند.
همسايه ها مي توانند آماده ترين مددکار، مهياترين دادرس، محرم ترين مشاور و دلسوزترين حامي و يار براي خانواده ها باشند.
خانواده ها و همسايه ها مي توانند از پرشکوه ترين رابطه ها برخوردار باشند؛ رابطه اي مملو از رفاقت و مهرباني، صميميت و يکرنگي، تعهّد و مسؤوليت پذيري، حمايت و پشتيباني، همدلي و همراهي، همفکري و همگامي، گذشت و صبوري، ايثار و پايداري، همزباني و رازداري و صلابت و استواري.
همسايه ها مي توانند در کنار نزديکان و خويشان و يا در فراق ايشان، براي خانواده ها همچون پدري متعهّد و دلسوز، مادري مهربان و صبور، برادري حامي و فداکار، خواهري همدل و صميمي و خويشاوندي بصير و خيرخواه باشند.
برقراري چنين رابطه مؤثر و مفيدي، منوط به مراعات توصيه هاي زير مي باشد:
1 ـ معرفت و محبت پيدا کنيد
خمير ماية چنين رابطة پرشکوه، زيبا و دوست داشتني، معرفت است و محبّت؛ و محبّت يعني صميميت و صداقت، شجاعت و عدالت، گذشت و ايثار و صبوري و احسان نسبت به همدلان و همسايگان.
خانواده هايي که بيش از ديگران در برقراري اين ارتباط و پايه گذاري چنين رابطه اي پيش قدم شده، از همة امکانات فکري، معنوي و مادي خود براي آن سرمايه گذاري مي کنند، نه تنها از بيشترين ثواب و پاداش الهي بهره مند مي گردند، بلکه خود از بالاترين آرامش روان و سکينة خاطر برخوردار مي شوند.
2 ـ در نيکي کردن سبقت بگيريد
سبقت در نيکي ها و رادمردي از ويژگي هاي انسان هاي وارسته و مؤمنان راست قامت است. اغماض در برابر کم توجهي ها و بي توجهي هاي اجتماعي همسايه ها رفتاري پسنديده و مطلوب است، امّا وقتي که انسان گامي فراتر بر مي دارد و با اولياي خدا همراه شده، بي توجه به برخي رفتارهاي نامطلوب بعضي از همسايه ها با کلام دلنشين و رفتاري محبّت آميز و با هديه و احسان به سراغ ايشان مي رود، عالي ترين شيوة برخورد، برترين روش تربيتي و نشاط از کمال و شخصيت انساني است.
3 ـ حقوق متقابل يکديگر را رعايت کنيد
واقع امر اين است که همة نزديکان ما از احترام و ارزشمندي خاص برخوردار هستند و همواره حقوق متقابلي ميان ايشان و ما مورد توجه است. نزديکان نسبي همچون پدر و مادر، فرزندان و همسر، نزديکان سببي چون والدين همسر، نزديکان دوست و دوستان نزديک، همدلان رفيق، همسفران شفيق و همراهان صميم، هم سايه هاي هم سايبان، هم ديواري هاي دل مهربان، همه و همه نه تنها در منظر يکديگر از منزلت و احترام قابل ملاحظه اي برخوردارند، بلکه اگر نيک بنگريم اغلب انتظارات به حق و حقوق شايسته اي نيز نسبت به هم دارند.
در فرهنگ و تعاليم اسلامي، همسايه ها از مکانت و ارزشمندي قابل توجّه و حقوقي خاص نسبت به هم برخوردار هستند.
پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرموده اند:
جبرئيل آن قدر مرا دربارة همسايه ها سفارش مي کرد که گمان بردم همسايه را وارث همسايه قرار خواهد داد.[1]
و همچنين حضرت علي- عليه السلام- در آخرين وصيت خود به فرزندانشان در بستر شهادت مي فرمايند:
خدا را خدا را مراعات حال همسايه ها را بنماييد. توجه به همسايه وصيت پيامبرتان است، رسول خدا همواره ما را نسبت به همسايه ها سفارش مي کرد تا آن که گمان کرديم همسايگان را وارث قرار خواهد داد.
در فرهنگ اسلامي و اخلاق نبوي ـ صلي الله عليه و آله ـ خانواده ها علاوه بر حسن سلوک با همسايه ها، موظّف به رعايت حقوق معنوي و اجتماعي ايشان نيز مي باشند.
- بعضي از حقوق همسايگان
در مورد اين امر مهم پيامبر اکرم که درود خدا بر او خاندانش باد فرمودند:
از کمترين حقوق همسايه نسبت به همسايه اين است که اگر از شما کمک خواست، کمک نمايي و اگر قرض خواست، قرض بدهي و اگر مريض شد، عيادتش کني و اگر مصيبتي بر او وارد شد، خدمت رسيده، ايشان را تسلّي دهي.[2]
امام سجاد ـ عليه السلام ـ نيز در همين معنا و در تأکيد بر حقوق متقابل خانواده ها و همسايه ها مي فرمايند:
اما حق همسايه است بر تو حفظ آبرو و حقوق ايشان در زماني که حضور ندارد و تکريم و احترام ايشان در موقعي که حضور دارد و کمک به ايشان وقتي که مظلوم واقع مي شود.[3]
خانواده ها اجازه نمي دهند که کسي غيبت همسايه اش را بنمايد، همان گونه که راضي نمي شوند فردي غيبت يکي از اعضاي خانواده شان را بکند. تکريم شخصيت همسايه ها، برقراري حسن ارتباط با ايشان، احساس تعهّد و مسؤوليت پذيري در حفظ حرمت و ايفاي نقش حافظ منافع معنوي و مادي براي همسايه از اساسي ترين تکليف خانواده ها و همسايه ها نسبت به يکديگر است.
4 ـ خوش رفتاري کنيد.
پرواضح است که در پرتو خوش رفتاري متقابل، احترام و تکوين و رعايت حال يکديگر؛ بر نشاط درون و امنيت خاطر انسان افزوده مي شود و آسايش فکر و آرامش روان همسايه ها را مضاعف مي نمايد. امام صادق عليه السلام همين معنا را مورد تأکيد قرار مي دهد و مي فرمايد:
بر شما باد که همواره همسايه اي نيکو و خوش رفتار باشيد، چرا که خداي متعال به آن فرمان داده است.[4]
پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله - از جمله نشانه هاي مؤمن بودن را حسن سلوک با همسايه ها مي دانند:
با همسايه ات خوش رفتاري کن تا از مؤمنين باشي.
از جمله مصاديق خوش رفتاري با همسايه ها، احوال پرسي از همسايه[5] و خيرخواهي براي ايشان است. به بيان ديگر انسان آنچه را که براي خود خير مي داند براي همسايه اش نيز همان را بطلبد و آنچه را که براي خود خوش نمي دارد، براي همسايه اش نيز خوش ندارد.[6]
همچنين انسان بايد آنچه را که مخلّ آسايش و آرامش رواني خود مي داند، همان عوامل مزاحم و آزارگر از همساية خود نيز دور بدارد و شرايطي را که براي خود مطلوب مي داند، براي همسايه نيز همان را بخواهد.
پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و اله ـ فرمودند:
هرکس خيرش را از همسايه اش دريغ بدارد، خداوند در روز قيامت خير خود را از او دريغ مي ورزد.
5 ـ امر به معروف و نهي از منکر کنيد
آن گاه که خانواده اي به طور مستمر شاهد برخي گفتارهاي نامطلوب و رفتارهاي نابهنجار خودآزار و ديگرآزار و خلاف ارزش هاي اخلاقي و موازين الهي در بين کوچکترها و بزرگترهاي همساية خود باشد، لازم است با انديشه و حسن تدبير و اخذ روشي معقول و اجتناب از زبان تحقير و تهديد، با کلام منطقي، رفتاري استوار و چهره اي مطمئن، صبور و خيرخواه به وظيفة اخلاقي و تکليف شرعي خود عمل نموده، از تذکر و انذار، نهي از منکر و امر به معروف غافل نباشد و به لحاظ بعضي ملاحظات فردي و منافع شخصي، حفظ مناسبات اجتماعي موجود و عدم احساس مسؤوليت پذيري، چنين رسالت مهمّي را فراموش نکند. امام صادق عليه السلام مي فرمايند:
هر کس همواره شاهد رفتارهاي گناه آلود همساية خود باشد و ايشان را از رفتار نادرستي که مرتکب مي شود نهي ننمايد، شريک او محسوب مي شود.[7]
البته نهي از منکر و امر به معروف که از مهم ترين دستورهاي مکتب حيات بخش اسلام است و حسن اجراي آن تضمين کنندة سلامت جامعه مي باشد، مي بايست با عنايت به اصول و رعايت دقيق مراحل آن و با اتخاذ مناسب ترين روش هاي تربيتي و معيارهاي اخلاقي صورت پذيرد و از هرگونه توهين و بدزباني، ستيز لفظي و درگيري هاي فردي و اجتماعي اکيداً اجتناب شود. هرگز نبايد احساس مقدّس مسؤوليت و تعهد مخلصانة فردي را در اجراي فرمان عرشي امر به معروف و نهي از منکر، با هيجانات غيرمعقول، عصبانيت ها و پرخاشگري هاي نفساني همراه کنيم و تلاش نماييم در جامعة اسلامي که بيشترين مسؤوليت هدايت خانواده ها و ترويج فرهنگ و ارزش هاي الهي بر عهدة کارگزاران آن است، گامي فراتر از حريم ارزش ها و تقيد به قانون برنداريم.[8]
- پرهيزها
روابط مطلوب و تعالي بخش خانواده ها با همسايه ها زماني با زيبايي و شکوه جلوه گر مي شود که روابط ميان ايشان به دور از رفتارهاي زير باشد:
1. رفتارهاي غير اجتماعي.
2. ارزش هاي غيراخلاقي و آسيب هاي روان شناختي.
3. تجسس در امور زندگي يکديگر.
4. دخالت هاي ناروا در مسائل خانوادگي.
5. چشم و هم چشمي و رقابت هاي ناروا.
6. مزاحمت هاي مستقيم و غير مستقيم، آشکار و پنهان.
7. همسايه آزاري.
مصاديق همسايه آزاري
همسايه آزاري از زشت ترين و منفورترين کارهاست. خانواده ها همواره بايد مراقب باشند که مبادا در روز و شب، خواسته و ناخواسته، مستقيم و غيرمستقيم رفتاري داشته باشند که موجبات سلب آسايش و اذيت ايشان را فراهم نمايند.
پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم، در اين باره مي فرمايند:
هر کس همسايه اش را اذيت کند، خداوند بوي بهشت را بر او حرام مي کند و جهنم را جايگاه او قرار مي دهد و چه بد جايگاهي است.
و پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمودند:
هرکس همسايه اش را اذيت کند، مرا آزرده است و هرکس مرا بيازارد. خداي را اذيت کرده است و هر کس با همسايه اش ستيز کند با من ستيز کرده است.[9]
با اندکي تأمل در اين باره، انسان به اهميت فوق العادة حضور همسايه و عظمت وجود مبارک پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ بيش از پيش پي مي برد؛ پيامبر رحمتي که اذيت همسايه را اذيت خود مي داند و مي خواهد خانواده ها و همسايه ها در نهايت صلح و صفا و حسن سلوک و رعايت حال و حقوق، با خوش رويي و گذشت و ايثار و صبوري با هم زندگي کنند، چرا که جامعة سالم و صالح در گرو خانوادة سالم، متعادل و متعالي و با همسايه هايي فهيم، خوش رفتار، متواضع، صبور و خيرطلب است.
آزردن دل همسايگان، بر هم زدن آسايش ايشان، وارد آوردن خسارات معنوي و مادي برايشان با برگزاري مجالس همراه با ساز و آواز پي در پي، سر و صداها، ساختمان سازي و مشرف شدن بر ايشان با بناهاي مرتفع و برج هاي بر افراشته و بدون جلب رضايت قلبي ايشان، تجاوز به حريم خانوادگي همسايه ها و اعمال فشارهاي گوناگون رواني و اجتماعي براي نيل به اميال نفساني و خريد خانه و فرار صاحب خانه و …. از مصاديق بارز اذيت همسايه و آزرده ساختن خاطر مبارک پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ است.
خوشا به حال همسايه هاي فهيم، صبور، خوش رفتار، مؤمن و متعهّدي که همچون معلّمان و مربيان بزرگ اخلاق و عالمان اهل عمل مي توانند با انديشه و کلام و رفتارهاي پسنديدة خود نيکوترين و مطلوب ترين رفتارها را در خردسالان و بزرگسالان همسايه متبلور نمايند.
- هشدار روان شناختي
جاي بسي تأسف و تأثر است که هر قدر در رشته هاي مهندسي و معماري، خانه سازي و برج سازي، طراحي بوستان ها و زيباسازي شهرها و آباداني کوچه ها و خيابان ها، تبحّر بيشتري پيدا مي کنيم، از تبيين و تبليغ و ترويج فرهنگ همزيستي، ارزشهاي همسايگي، حسن سلوک و حقوق و وظايف متقابل نسبت به همسايه ها بر اساس تعاليم اسلامي فاصله پيدا مي کنيم؛ به طوري که بسياري از خانواده ها از حال و احوال همسايه هاي ديوار به ديوار و يا مقيم در يک مجتمع مسکوني، آنان که از يک در مشترک وارد مجموعة مسکوني مي شوند و از پله ها و آسانسور مشترک براي ورود به منزلشان استفاده مي کنند، بي خبرند. بديهي است که عدم آگاهي کافي نسبت به شأن و ارزشمندي همسايه ها و ثواب حسن سلوک با ايشان، فقر مهارت هاي اجتماعي، کمرويي و کم تواني در برقراري ارتباط مؤثر و متقابل و عدم برخورداري از نگرش مثبت و خوشايند نسبت به روابط اجتماعي، درخود فرو رفتگي و احساس گوشه گيري و انزوا طلبي، اضطراب و افسردگي و بعضاً فشارهاي رواني ـ اجتماعي مي تواند توجيهي براي چنين قصور و کم سعادتي باشد.
[1] . مازال جبرئيل يوصيني بالجار حتي ظننت انه سيورثه (چهل حديث، به نقل از بحار، ج 74، ص 251.)
[2] . من ادني حقوق الجار علي الجار، ان استعانک اغثه و ان استقرضک اقرضه و ان مرض عدته و ان اصابته مصيبة عزيته (چهل حديث، به نقل از بحار، جلد 82، صفحة 94).
[3] .و اما حق جارک فحفظه غائباً و اکرامه شاهداً و نصرته اذا کان مظلوماً (چهل حديث، به نقل از من لا يحضره الفقيه، جلد 2، صفحة 396).
[4] . عليکم بحسن الجوار فان الله عزوجل امر بذلک. (چهل حديث، به نقل از بحار، جلد 74، صفحة 15).
[5] . امام علي عليه السلام من حسن الجار تفقد الجار (چهل حديث، بحار، جلد 77، صفحة 231).
[6] . اگر زباله اي را که در مقابل منزلش ريخته شده است دوست نمي دارد، مبادا آن را به مقابل خانة همسايه انتقال دهد. اگر به گل ها و درخت مقابل خانه اش آب مي دهد ،به گل ها و درخت مقابل خانة همسايه اش هم آب بدهد. اگر وقتي که استراحت مي کند از صداي بلند راديو و تلويزيون ناراحت مي شود، همسايه را در حال استراحت بداند و با سر و صدا مزاحمتي فراهم نکند. و وقتي که مي خواهد احسان بکند، حق همسايه را به شايستگي رعايت نمايد.
[7] . من له جار و يعمل بالمعاصي فلم ينهه فهو شريکه (چهل حديث، به نقل از ارشاد القلوب، جلد 1، صفحة 183).
[8] . پيامبر بزگوار ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمودند: افضل الايمان الحب في الله و البغض في الله. برترين درجة ايمان آن است که دوستي و محبّت انسان فقط براي خدا و بغض و خشم او نيز براي خدا باشد (نهج الفصاحه).
[9] . من آذي جاره فقد آذاني و من آذاني فقد اذي الله و من حارب جاره فقد حاربني (چهل حديث، مستدرک، جلد 9، صفحة 57).
نویسنده : غلامعلي افروز
منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم
انتهای خبر / خبرگزاری حوزه / کد خبر ۴۵۲۳۱۹