انسان از ابتدای تولد با کنجکاوی و تفکر در محیط پیرامون خود، به آگاهی می‌رسد. آدمی از زمان تولد نسبت به محیط پیرامون خود کنجکاو بوده و تلاش کرده که پدیده‌های پیچیده و دشوار زندگی خود را حل کند. حل این پیچیدگی‌ها یک فعالیت علمی را منجر می‌شود که در این بخش توضیح می‌دهیم.
از آغاز تاریخ بشر، انسان همواره درصدد پی بردن به قاعده و نظم موجود در پدیده‌ها و رویدادهای جهان اطراف خود بوده است. انسان از زمان تولد نسبت به محیط پیرامون خود کنجکاو بوده و تلاش کرده که پدیده‌های پیچیده و دشوار زندگی خود را حل کند. خداوند حس چراجویی و جستجوگری را در وجود آدمی گذاشته تا به کمک آن بتوانند به سۆالات و مجهولاتی که با آنها رو به رو هست پاسخ دهد و درصدد حل آنها برآید. این کنجکاوی که یکی از ویژگی‌های فطری انسان‌هاست دو اثر مفید بر زندگی دارد:
1- نوعی احساس رضایت مندی و آرامش درونی پس از پاسخ گویی به مجهولات به انسان دست می‌دهد که زمینه‌ی ادامه کنجکاوی را تقویت می‌کند.
2- کشف بسیاری از پدیده‌های مجهول از نتایج حس کنجکاوی و پرسش گری انسان است. طوری که بسیاری از تغییرات محیط زندگی انسان‌ها در گرو رشد و شکوفایی همین ویژگی انسان‌هاست. هر چه شیوه برآورده کردن حس کنجکاوی منظم‌تر و دقیق‌تر باشد، احتمال موفقیت نیز بیشتر است.
یک تحقیق علمی متشکل از مراحلی است که باید طی شوند. یک تحقیق در ابتدا با یک پرسش شروع می‌شود که عنوان این تحقیق می‌تواند همان پرسش نیز باشد. در زیر مراحل تحقیق را بررسی می‌کنیم:
1- موضوع تحقیق
اولین مرحله تحقیق احساس وجود یک مشکل یا مواجه شدن با یک پرسش است. در این جاست که موضوع تحقیق شکل مى گیرد؛ به عبارت دیگر حوزهاى که باید تحقیق در آن انجام شود مشخص مى گردد.
در انتخاب موضوع تحقیق باید نکات مختلفی را مورد توجه قرار داد:
1. موضوع تحقیق مورد علاقه محقق باشد و نسبت به آن احاطه علمى داشته باشد.
2. موضوع داراى اهمیت و ضرورت بوده و مشکلى را از میان بردارد.
3. دامنه موضوع محدود بوده و حد و مرز مشخصى داشته باشد.
4. موضوع تحقیق از نظر فراهم بودن شرایط و امکانات، تحقیق پذیر باشد.
5. موضوع تکرارى نباشد یعنى در مورد آن تحقیق کاملی انجام نشده باشند.
6. موضوع از نظر ارزشى باید خنثى باشد یعنى نشان دهنده قضاوت شخصى محقق نباشد.
7. موضوع همچنین از یک سو باید بدون ابهام بوده و از سوی دیگر، کوتاه و مختصر باشد.
8. عبارت موضوع باید حاوی نشانه‌های روشنی از سوال و فرضیه تحقیق باشد.
2- بیان مسأله
بیان مسأله‌ی تحقیق حساس‌ترین و مهمترین مرحله تحقیق است. در این مرحله پژوهشگر پس از یک مقدمه که تصویر کلی از مسأله را ارائه می‌دهد زمینه‌ها، وضعیت و موقعیتی که مسأله در آن رخ داده را توصیف می‌کند، علل بروز مسأله و زمینه‌های شکل گیری آن را بیان می‌کند، ضرورت و اهمیت آن را توضیح می‌دهد و سۆال یا سۆال‌های اساسی که به دنبال یافتن پاسخ آن‌هاست را بیان می‌نماید. یکی از موارد مهم در این بخش بررسی متغیرها است.
برای مشخص کردن متغیرها، در این بخش پژوهشگر متغیرهای اساسی پژوهش را مشخص و تعریف می‌نماید. متغیر عبارتست از ویژگی که تغییر می‌کند و مقادیر مختلفی می‌پذیرد و نسبت به افراد و یا اشیاء یا فضاها و مکان‌ها و شرایط مختلف اندازه‌های مختلفی می‌پذیرد.
انتخاب موضوع تحقیق یا مسأله‌ی پژوهشی اولین و مهمترین مرحله در اجرای یک پژوهش است؛ زیرا پژوهشگر تمام فعالیتهای خود را بر پایه‌ی آن شکل می‌دهد. مسأله‌ی پژوهشی باید دارای ویژگی‌هایی باشد که به اختصار به آنها می‌پردازیم:
1. متناسب بودن با توانایی پژوهشگر
2. نو و بدیع بودن
3. معین و مشخص بودن
4. مورد علاقه‌ی پژوهشگر بودن
5. متناسب بودن با امکانات و شرایط
6. برخورداری از قابلیت پژوهش
7. برخورداری از اهمیت و اولویت
8. واضح و متمایز بودن
شناخت و بیان مسأله‌ی پژوهشی یکی از مراحل بسیار مهم در پژوهش که زمان زیادی صرف آن می‌شود، مرحله‌ی شناخت مسأله پژوهشی است. بدون تردید حل هر مسأله‌ای متوقف بر شناخت دقیق آن مسأله است.
3- روشهای جمع‌آوری اطلاعات
یکی از مراحل اساسی در هر نوع پژوهشی، مرحله‌ی جمع‌آوری اطلاعات است. روش جمع‌آوری اطلاعات در پژوهشهای مختلف متفاوت می‌باشد. روش اصلی جمع‌آوری اطلاعات در پژوهشهای تجربی، عقلی و عرفانی پژوهشگر با مشاهده، تعقل، استدلال و کشف و شهود، اطلاعات موجود در آنها را جمع‌آوری می‌کند.
اطلاعات مورد نیاز، در پژوهشهای با ابزار و روشهای گوناگون جمع‌آوری می‌شود که مهمترین آنها عبارتند از:
1- روش مشاهده (حس و تجربه)؛
2- روش تعقل و تفکر؛
3- روش کشف و شهود (درون نگری)؛
4- روش مطالعه‌ی منابع و متون (پرسش از متون).
4- طبقه‌بندى، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها
در این مرحله داده‌ها و اطلاعات کد گذاری، استخراج و طبقه‌بندى شده، شاخص‌ها محاسبه و آزمون‌هاى آمارى مورد نیاز انجام مى‌شود و نتایج به دست آمده مورد تجزیه و تحلیل و تفسیر قرار مى‌گیرد تا محقق درباره تأیید یا رد فرضیه‌هاى خود به داورى بنشیند. پژوهشگر برای پاسخگویی به مسأله تدوین شده و یا تصمیم گیری در مورد رد یا تأیید فرضیه‌ای که صورت بندی کرده است داده‌های خود را تجزیه و تحلیل نموده و بر اساس آن نتیجه گیری می‌نماید. هر تحقیقی در نهایت منجر به نتایجی می‌شود و لذا کاربرد آن در قسمت پیشنهادها مشخص میگردد. پس لازم است پس از نتیجه گیری و بر اساس یافته‌های حاصل از پژوهش خود پیشنهادها را ارائه نمایید.
5- تدوین گزارش و اشاعه یافته‌ها
تنظیم گزارش تحقیق یکی از مهمترین مراحل هر کار تحقیقی است، چرا که نتیجه تلاش و کار ما را به دیگران معرفی می‌کند. منظور از گزارش تحقیق تقسیم بندی و اسکلت بندی گزارش است. پژوهش و تحقیق تلاش و کوششی مداوم و پیگیر به منظور پرده برداری از مجهولات می‌باشد و با دقت و موشکافی به دنبال کشف حقایق از موضوع مورد مطالعه است؛ لذا انسان را از لغزش‌ها، خطاها و زیان‌های ناشی از آگاهی‌های سطحی و دانش‌های خام بر حذر می‌دارد. نتیجه تحقیق و پژوهش پیشرفت و تعالی بشر است.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان
تنظیم: مریم فروزان کیا
